Hơn một năm sau khi đoạt giải Semi-Grand Prize và Huy chương Vàng Triển lãm Quốc tế về Sáng chế của Phụ nữ (KIWIE) 2024 trong “màu áo” Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam - Hàn Quốc (VKIST), lúc này, TS Phan Thị Lan đang nhận nhiệm vụ phát triển chương trình đào tạo công nghệ vi mạch bán dẫn của Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông. Dồn hết tâm huyết vun đắp, truyền “lửa” cho thế hệ trẻ tương lai, TS Phan Thị Lan thừa nhận công việc “ngập đầu”: “Mỗi khi cảm giác quá tải, tôi lại mỉm cười khi nhớ lại hình ảnh những người thầy ở Hàn Quốc. Họ làm việc rất nỗ lực, chăm chỉ suốt ngày, tới 3 giờ sáng mới tìm kiếm một góc nào đó chợp mắt một chút rồi lại dậy làm việc. Giáo sư họ còn như thế thì mình vất vả như này cũng bình thường thôi”, TS Phan Thị Lan bày tỏ quan điểm.
- Nhiều người chỉ thấy những nụ cười rạng rỡ của các nhà khoa học khi được vinh danh. Ít ai hiểu rõ, để có được những khoảnh khắc chỉ gói gọn vài giây đó là hàng chục năm “đổ mồ hôi, sôi nước mắt”…
- TS Phan Thị Lan: Trong quá trình học tập, nghiên cứu ở Hàn Quốc, đôi khi tôi cảm thấy mất cân bằng, mất phương hướng, cảm thấy cô đơn khi phải làm việc độc lập và không nhận được sự chia sẻ, hỗ trợ từ gia đình, xã hội. Cảm giác rất chông chênh khi gặp vấn đề về sức khoẻ vì làm việc quá sức.
Nhưng với tôi, cuộc sống là sự đánh đổi để có điều mình muốn. Từ khi tôi còn nhỏ, bố mẹ luôn khuyến khích tôi dành nhiều thời gian cho học tập và sau này phát triển công việc. Đó là “kim chỉ nam” để tôi luôn vui vẻ, sẵn sàng cho một sự đánh đổi dài hạn, cố gắng nhiều hơn để làm được điều gì đó cho cuộc đời, cho nhiều người bằng năng lực của bản thân.
- Xin chị chia sẻ về những bước đầu tiên định hình “kim chỉ nam” ấy trong suy nghĩ?
- TS Phan Thị Lan: Tôi thuộc tuýp người ít giao tiếp. Tôi thích ngồi tập trung quan sát những hiện tượng tự nhiên, suy nghĩ và giải thích về nó.
Trong nhà, tôi được bố truyền cảm hứng. Ông hay kể những câu chuyện về những ngày tháng học tập ở Nga, những tấm gương của các nhà khoa học… Mọi thứ cứ được hấp thụ vào trong tiềm thức của tôi lúc nào chẳng biết.
Bố tôi làm việc tại Công ty Gang thép Thái Nguyên với mong muốn được đóng góp cho đất nước. Mẹ tôi làm trong nhà máy vật liệu chịu lửa. Mỗi lần tôi được bố mẹ đưa vào xưởng sản xuất, chứng kiến máy móc vừa to, vừa đồ sộ, cảm nhận được âm thanh, “mùi vị” của kim loại, tôi thấy vô cùng tự hào khi sản phẩm của quê hương mình được vận chuyển đi khắp mọi miền của Tổ quốc. Nghe bố và các đồng nghiệp nói chuyện, tôi biết rằng phải dựa vào công nghiệp, phải dựa vào sản xuất có hàm lượng chất xám cao, biết ứng dụng công nghệ, đưa công nghệ vào trong thực tế cuộc sống, phục vụ cho cuộc sống thì mới phát triển được đất nước.
Tôi bắt đầu tự hỏi: “Tại sao gạch lại cứng sau khi nung? Thép được tôi luyện như thế nào?”. Lớn lên một chút, khi không có việc gì làm, đơn giản là tìm kiếm một điều gì đấy làm cho mình vui, tôi ngồi ngẫm nghĩ: Mình sinh ra để làm gì và mình cần phải làm một cái gì đó, có mục tiêu rõ ràng…
Trong quá trình học phổ thông, tôi thường làm lớp phó học tập, giúp các bạn hiểu bài rõ hơn sau những giờ học trên lớp. Khi hướng dẫn các bạn, mình phải đặt ra nhiều câu hỏi, nhiều phương án khác nhau, nhờ thế tôi cũng có thể tổng hợp, hệ thống kiến thức để có thể nhìn sâu vào một vấn đề, quan sát nó theo nhiều chiều. Kết quả là tôi rất tự tin khi thi đại học, đỗ cả Đại học Bách Khoa và Đại học Xây Dựng và đã chọn chuyên ngành điện - điện tử Đại học Bách Khoa. Càng học tôi càng đam mê, và những năm tháng đại học đã giúp tôi trả lời được câu hỏi từ thuở còn thơ. Tôi biết sứ mệnh của tôi gắn với khoa học công nghệ.
Khoảnh khắc “biết mình sinh ra để làm gì” thật hạnh phúc. Nhưng tôi không có mentor (người nhiều kinh nghiệm dẫn dắt, định hướng) nên ngày ấy chỉ biết gửi gắm vào suy nghĩ của chính mình. Tôi cầu ước cho mình có cơ hội được đóng góp khả năng, sức lực vào dòng chảy chung của đất nước, phát triển đất nước, nâng tầm nền khoa học công nghệ Việt Nam.
- Và cơ duyên đã tới khi chị có cơ hội đi du học Hàn Quốc…
- TS Phan Thị Lan: Kết quả của tôi tại Đại học Bách Khoa cũng bình thường so với các bạn. Ra trường, tôi tiếp tục học lên thạc sĩ ngành kỹ thuật điện/hệ thống điện và bảo vệ xong năm 2009. Công việc sau đó cũng khó khăn và tôi từng trở về nhà, giảng dạy tại Đại học Kỹ thuật Công nghiệp Thái Nguyên. Như tôi đã chia sẻ, tôi không có mentor nên có những thời điểm cũng thấy mông lung trong hành trình của mình. Rất may, thời điểm cuối năm 2009, một người anh đã giới thiệu, thông tin cho tôi biết về chương trình nghiên cứu sinh tại Đại học Dongguk (Seoul). Tôi nộp hồ sơ và đã được giáo sư đồng ý, có học bổng sang Hàn Quốc, bắt đầu một hành trình mới. Trong niềm vui nhận được học bổng tôi không nghĩ là có nhiều khó khăn đến thế đang chờ đợi mình phía trước.
- 13 năm ở Hàn Quốc đã tôi luyện cho chị rất nhiều trên hành trình theo đuổi đam mê nghiên cứu khoa học?
- TS Phan Thị Lan: Ở Hàn Quốc, tôi có 3 người thầy. Người thầy thứ nhất là người hướng dẫn tôi ở trường đại học Dongguk. Người thầy thứ hai là người hướng dẫn tôi ở Viện Khoa Học và Công Nghệ Hàn Quốc (KIST). Người thầy thứ ba là người hướng dẫn tôi ở Viện Kỹ Thuật Điện Tử Hàn Quốc (KETI).
Khi được làm việc cùng các giáo sư, tôi thấy họ rất vững vàng, ổn định và thấu hiểu mình. Họ luôn làm việc rất nỗ lực, chăm chỉ. Các thầy không hề gây sức ép cho mình, thậm chí, ở những cuộc trò chuyện, tiếp xúc trong cuộc sống, họ luôn rất vui vẻ. Trong công việc, các thầy chủ yếu “giáo dục” bằng hình ảnh. Cứ nhìn họ làm việc bất kể ngày đêm gần như là quên mình, hi sinh tất cả cho khoa học, tôi thực sự khâm phục và muốn noi gương.
Không chỉ những nhà khoa học, ngay cả những người dân bình thường ở Hàn Quốc đều có ý thức xây dựng đất nước, từ những việc nhỏ nhất. Trong quá trình sinh sống nơi đây, tôi nhìn thấy những người già vẫn đi nhặt những miếng bìa, thu gom rác thải để tạo ra một cảnh quan tốt. Hầu hết những người làm việc đó không phải để kiếm tiền, mà họ làm để thấy mình còn có ích.
Khi nhìn vào những con người Hàn Quốc như vậy, tôi thấy họ đã thật sự làm việc rất nghiêm túc, họ chấp nhận trả giá, luôn luôn suy nghĩ, chăm lo cho mục tiêu chung, cho cộng đồng.
“Kỳ tích sông Hàn” thật vĩ đại, nhưng với những con người như vậy, họ hoàn toàn xứng đáng với những thành tựu của đất nước Hàn Quốc.
- Có kỷ niệm nào mà chị không thể nào quên trong những năm tháng học tập, làm việc ở Hàn Quốc?
- TS Phan Thị Lan: Tôi là người rất nghe lời bố mẹ, khi ở nhà, bố mẹ bảo “con chỉ cần lo học thôi”. Và từ nhỏ đến trước khi sang Hàn Quốc, hầu hết thời gian của tôi đều tập trung cho việc học, không hề biết tới chuyện đi làm thêm kiếm tiền.
Khi sang Hàn Quốc, tôi cũng đã tìm học bổng “trọn gói” bao gồm cả sinh hoạt phí, học phí. Nhưng bất ngờ sau 3 năm học, bỗng nhiên học bổng của tôi bị cắt. Giáo sư của tôi cũng không biết chuyện đó, tôi cũng không biết. Mình cảm thấy hụt hẫng, sốc quá, không biết phải làm sao. Tự nhiên một số tiền học phí “rơi vào đầu” và cũng không có tiền để trang trải sinh hoạt nơi đất khách quê người. Tôi như bị rơi vào một cái hố!
Sau đó, giáo sư có bày tỏ ý định muốn chi tiền túi trả học phí cho tôi. Tôi cảm thấy rất khó để chấp nhận việc này vì không muốn làm gánh nặng của giáo sư. Cuối cùng, tôi phải ra bên ngoài làm việc part-time, đi rửa bát, bưng bê tại các nhà hàng để kiếm tiền bảo đảm cho cuộc sống, học tập.
Lúc đó, tôi mới thấy rõ cuộc sống nhiều thứ bất định. Bây giờ mình học vất vả như vậy, nhưng không biết là sau này học xong sẽ thế nào, cảm thấy rất nhiều thách thức phía trước.
Và đúng như vậy thật, học xong chương trình nghiên cứu sinh ở Đại học Dongguk, tôi đi rải khoảng 40 hồ sơ tới các Công ty nhưng cũng không tìm được việc. May sao, một lần nữa tôi lại gặp quý nhân giúp đỡ. Trong lúc bế tắc, một giáo sư ở Đại Học Gachon thông tin trường đang cần người, tôi gửi hồ sơ, phỏng vấn xong được đi làm luôn.
Ở Hàn Quốc công việc nghiên cứu rất áp lực và bản thân mình cũng phải rấtchăm chỉ, nỗ lực mới theo kịp guồng quay đó. Tôi thường làm việc xuyên đêm, có những hôm tới 5 giờ sáng mới xong việc, chạy về ngủ một lúc, 9 giờ lại phải có mặt ở phòng thí nghiệm.
Có một lần, mình đã làm việc muộn, thấy một giáo sư trở lại phòng thí nghiệm sau cả ngày đi làm việc. Thấy tôi vẫn làm, họ cũng ngạc nhiên lắm, sau đó, họ tìm một góc chợp mắt một chút và tiếp tục dậy làm việc bình thường. Qua đó, tôi mới thấy đến cả giáo sư cũng làm việc căng thẳng như vậy; thì mình có vất vả thế cũng bình thường thôi. Từ đấy, tôi tự nhủ phải quyết tâm, cố gắng hơn, có được nhiều năng lượng, niềm đam mê trong nghiên cứu thì mới nhận được những thành quả.
- Được biết chị đã có thẻ xanh tại Hàn Quốc nhưng thay vì ở nước ngoài tiếp tục nghiên cứu phát triển, chị lại chọn về Việt Nam thời điểm 2021, vì sao vậy?
- TS Phan Thị Lan: Ngay từ khi có học bổng sang Hàn Quốc làm nghiên cứu sinh, tôi đã xác định: Mình đến một đất nước hiện đại hơn để học hỏi, sau đó sẽ quay trở về cống hiến cho đất nước. Tôi mong muốn góp phần xây dựng các hướng nghiên cứu mới tại Việt Nam, không chỉ nghiên cứu hàn lâm mà hướng tới ứng dụng thực tiễn, chuyển giao và hỗ trợ doanh nghiệp, để từ đó phát triển nền khoa học và công nghệ của đất nước.
Thời điểm năm 2021, dịch Covid-19 bùng phát trên phạm vi toàn cầu, hôm nay mình khỏe mạnh, nhưng ngày mai có khi lại ở một nơi nào đấy rất xa rồi… Vậy là tôi quyết định về Việt Nam. Tôi nghĩ mình đã đi rất lâu, cần phải trở về gần gũi bên người thân. Môi trường Hàn Quốc dạy tôi cách làm việc chuyên nghiệp trong R&D (nghiên cứu và phát triển). Tôi muốn dùng những điều mình đã học được để truyền cảm hứng cho nhiều người, cùng nhau làm việc, đóng góp vào sự phát triển đất nước.
- Chị đã khẳng định niềm đam mê khoa học, nhưng cũng có lúc cảm thấy chông chênh, bế tắc, mông lung về hành trình phía trước. Trong những thời khắc như vậy, chị làm gì để tìm lại trạng thái cân bằng?
- TS Phan Thị Lan: Tôi có một câu châm ngôn: “Give what you want” - hãy cho đi điều mình muốn, mình muốn cái gì thì mình cứ cho đi trước đã. Tôi tâm niệm giúp người khác đạt được mục tiêu của họ cũng là cách để mình tiến dần đến mục tiêu của mình. Tôi luôn làm theo cách đó và không hiểu sao, phương pháp ấy luôn giúp tôi tìm được những “cánh cửa mới” để bước tiếp.
Như tôi đã chia sẻ, tôi không có mentor nhưng mỗi người xuất hiện trong cuộc đời tôi, dù ở cái khía cạnh nào cũng giúp tôi học được nhiều thứ, giúp tôi tự đưa ra những quyết định và “cởi trói” cho bản thân trong nhiều vấn đề về tư duy. Tôi thấy mình may mắn gặp được nhiều quý nhân, những người thầy xung quanh trong cuộc sống.
- Là người từng trải nghiệm hệ thống nghiên cứu và quản trị khoa học ở Hàn Quốc, khi trở về Việt Nam, chị thấy đâu là rào cản lớn nhất khiến các nhà khoa học trong nước chưa thể phát huy hết năng lực?
- TS Phan Thị Lan: Theo tôi, rào cản lớn nhất nằm ở sự thiếu đầu tư và thiếu quyết liệt trong các chính sách dành cho đội ngũ nghiên cứu. Hạ tầng, môi trường làm việc - cả về vật chất lẫn quản trị - dù đã tiến bộ hơn trước nhưng vẫn còn khoảng cách khá xa so với các nước phát triển. Đặc biệt, nguồn ngân sách dành cho nghiên cứu khoa học còn hạn chế, khiến các ý tưởng, dự án khó có điều kiện phát triển đến cùng.
Một rào cản khác là thiếu cơ chế hỗ trợ rõ ràng cho nữ giới làm khoa học. Việc dung hòa giữa vai trò gia đình và công việc nghiên cứu là thách thức không nhỏ. Tôi nghĩ, Nhà nước cần có những chính sách mạnh mẽ hơn, cụ thể hơn để tạo điều kiện cho các nhà khoa học nữ, nhất là khi họ đang trong giai đoạn nuôi con nhỏ, để họ có thể yên tâm theo đuổi sự nghiệp.
- Theo chị, kinh tế có phải là một trong những rào cản lớn khiến nhiều nhà khoa học Việt kiều còn ngần ngại trở về nước?
- TS Phan Thị Lan: Tôi cho rằng phần lớn những người Việt ở nước ngoài khi trở về đều mang trong mình mong muốn được đóng góp, được cống hiến, chứ không đơn thuần vì lợi ích kinh tế. Tuy nhiên, cũng có một bộ phận, đặc biệt là các bạn trẻ, họ quan tâm đến sự ổn định về tài chính, môi trường làm việc và cơ hội phát triển nghề nghiệp.
Điều quan trọng nhất là phải có cơ chế, chính sách phù hợp để những người này được phát huy năng lực, kinh nghiệm, tri thức mà họ đã tích lũy suốt nhiều năm ở nước ngoài. Nếu về nước mà không thể phát huy hết khả năng, họ sẽ cảm thấy không có ý nghĩa, không tìm thấy sự phù hợp, và dần dần sẽ chọn một hướng đi khác - nơi họ được tôn trọng và có điều kiện làm việc tốt hơn.
Hôm 30.10 vừa qua, tôi có tham dự tọa đàm “Chuyên đề nâng cao vị thế của phụ nữ trong lãnh đạo và quản lý nhà nước về khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trong khu vực công ở Việt Nam” do UNDP (Chương trình Phát triển Liên hợp quốc) phối hợp tổ chức cùng COSTAS (Trung tâm Ứng dụng Khoa học công nghệ và Khởi nghiệp - Hội Nữ trí thức Việt Nam) và Đại sứ quán Ireland, bàn về chính sách thu hút và sử dụng nhà khoa học.
Tại đây, các chuyên gia đều thống nhất rằng muốn giữ chân và phát huy trí tuệ của giới khoa học, phải xây dựng được một cơ chế minh bạch, ổn định và thực chất. Nhà khoa học cần một môi trường làm việc có đủ thiết bị, cơ sở vật chất, và đặc biệt là sự tôn trọng đối với công sức nghiên cứu của họ. Khi có một cơ chế rõ ràng, họ mới yên tâm cống hiến lâu dài, và tri thức mà họ tích lũy mới thực sự mang lại giá trị cho xã hội.
- Khi được vinh danh tại KIWIE 2024, chị có nhắc đến hình ảnh “chong chóng chỉ quay khi có gió”. Với chị, “ngọn gió” nào đã giúp chiếc chong chóng của mình quay suốt hành trình đã qua?
- TS Phan Thị Lan: Chiếc chong chóng là hình ảnh ban tổ chức KIWIE chọn làm biểu tượng trong buổi triển lãm với ngụ ý rằng họ sẽ là những làn gió để giúp các nhà khoa học nữ phát triển và tỏa sáng.
Với tôi, có nhiều làn gió giúp chiếc chong chóng của nghiên cứu và phát triển quay, nhưng “ngọn gió” đầu tiên và quan trọng nhất xuất phát từ nội lực của mỗi người. Đó là niềm đam mê nghiên cứu khoa học, khả năng học hỏi, học tập suốt đời.
Từ niềm đam mê ấy, tôi mong muốn đưa những công trình nghiên cứu, sáng chế từ trong phòng thí nghiệm trở thành sản phẩm ứng dụng thực tiễn; mong muốn được lan tỏa sự nghiên cứu sáng tạo, tạo ra một tầm nhìn lớn hơn bản thân, cho hệ thống, cộng đồng, quốc gia. Đó là điều giúp tôi vượt qua mọi thử thách, cô đơn, và tiếp tục xoay chiếc chong chóng của mình.
- Sau hai sáng chế đạt giải tại KIWIE 2024 là: “Cảm biến khí H₂S, phương pháp nhận biết và phương pháp chế tạo” (đoạt giải Semi-Grand Prize); “Phương pháp nhận biết cử động và thiết bị điện tử tương ứng” (đoạt HCV), lúc này, có đề tài nào mà chị vẫn đang ấp ủ?
- TS Phan Thị Lan: Hiện tại, tôi đang tập trung vào việc tạo ra một thế hệ sinh viên đủ tài đủ đức. Thế hệ sinh viên hiện nay có khả năng sáng tạo rất lớn. Trước mắt, tôi không lo lắng về việc nghiên cứu, sáng chế, ứng dụng như thế nào; mà muốn tập trung tâm huyết vun bồi cho các bạn trẻ cả về nhân cách và tri thức.
- Theo chị, thế hệ trẻ cần thêm những phẩm chất gì để có thể đưa Việt Nam vươn mình trong kỷ nguyên số?
- TS Phan Thị Lan: Các bạn phải có một ý chí, khát khao được được đóng góp, được trưởng thành, được phát triển bản thân. Ngoài ra, các bạn cần có một đội ngũ thầy cô dẫn dắt là những người có kinh nghiệm; thậm chí là một đội ngũ các chuyên gia giỏi ở nước ngoài kết nối với Việt Nam, cùng sát cánh với các thầy cô trong nước để đưa các bạn đi qua “con đường” mà những chuyên gia, những người thành công họ đã đi.
Với năng lực của các bạn, các bạn sẽ tạo ra được những đột phá mới cho khoa học công nghệ và có nhiều đóng góp cho Việt Nam và thế giới.
Xin cảm ơn TS Phan Thị Lan về cuộc trò chuyện này. Xin chúc chị gặt hái thêm nhiều thành công trong sự nghiệp nghiên cứu khoa học.
Nguồn: Lê Minh Đức - Mục Cà phê Công nghệ, Tạp chí Một Thế giới
