Viêm đường hô hấp trên là bệnh lý phổ biến trong điều kiện khí hậu và môi trường nước ta. Bệnh thường gặp ở mọi giới, mọi lứa tuổi, đặc biệt là ở trẻ em, bị nhiều lần trong năm và thường lặp đi lặp lại. Việc dùng thuốc tây y để điều trị bệnh đường hô hấp trên cho hiệu quả nhanh nhưng gây ra một số tác dụng phụ như mệt mỏi, gây nhờn thuốc và một số tác dụng phụ lên dạ dày, gan thận… Cho đến nay, vấn đề về bệnh nhân viêm họng khi dùng thuốc tân dược bị kháng thuốc hoặc bị ảnh hưởng bởi tác dụng phụ, tác dụng không mong muốn ngày càng gia tăng thì việc nghiên cứu tìm ra thuốc có nguồn gốc từ dược liệu với hoạt tính chữa bệnh cao ít tác dụng phụ là hết sức cần thiết.
Với mong muốn đưa ra giải pháp an toàn và hiệu quả cho các bệnh viêm đường hô hấp, PGS.TS Lê Minh Hà cùng các đồng nghiệp tại Viện Hóa học các hợp chất thiên nhiên, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đã chiết xuất và ứng dụng thành công hoạt chất (3S)-Dihydro eleutherinol-8-O-Beta-D-Glucopyranoside phân lập từ rễ cây Sâm đại hành đã được đặt tên là S3-Elebosin. Quy trình chiết xuất Sâm đại hành cũng như tên hoạt chất đã được Bộ Khoa học Công nghệ cấp bằng sáng chế độc quyền về khả năng kháng viêm, đáp ứng tốt trong các trường hợp viêm đường hô hấp.
PGS. TS. Lê Minh Hà, Viện Hóa học các hợp chất thiên nhiên, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam
Giá trị Y-dược học của Cây Rẻ quạt và Sâm đại hành
Cây Rẻ quạt có tên khoa học là Belamcanda chinensis, cây Sâm đại hành có tên khoa học là Eleutherin bulbosa, trong y học cổ truyền Việt Nam cũng như ở Trung Quốc và Hàn Quốc đã được sử dụng rộng rãi làm thuốc chữa các bệnh viêm nhiễm, đặc biệt là các bệnh viêm họng, long đờm, viêm nướu lợi, viêm thanh quản, viêm amidan có mủ, ho nhiều đờm, đau sưng răng miệng... Người dân thường dùng dưới dạng thuốc sắc hoặc dạng bột làm viên ngậm. Ngoài ra cây còn được dùng làm chất trừ nhiệt độc, long đờm, trị viêm họng, ho và khó thở do nhiều đờm. Ở các nước Đông Nam Á, thân rễ của cây được dùng phổ biến để điều trị các bệnh đường hô hấp trên như viêm thanh quản, viêm amidan, hen suyễn và còn được dùng làm thuốc lọc máu và trị đau lưng.
Thành phần chính trong thân rễ của cây rẻ quạt là hợp chất tectoridin và tectorigenin với hàm lượng khá lớn và chúng đã được chứng minh là hoạt chất có hoạt tính kháng viêm mạnh. Mức độ ức chế sự sản sinh prostaglandin E2 của tectoridin được coi là rất tốt khi so sánh với các isoflavon thiên nhiên khác. Khi được đưa vào cơ thể theo đường uống, tectoridin dễ bị thủy phân thành tectorigenin cũng là một chất có hoạt tính kháng viêm mạnh. Nghiên cứu gần đây nhất (tháng 11/2008) của các nhà khoa học Hàn quốc cho thấy, khi được so sánh với genistein (Ge), một isoflavonoid đã được biết đến như là một tác nhân chống viêm mới nổi nhất, tectoridin và tectorigenin biểu hiện hoạt tính độc tế bào thấp và làm giảm rõ rệt sự biểu lộ của enzym cyclooxigenase (COX)-2 và sự sản sinh prostaglandin E (2) (PGE2). Các nhà khoa học Nhật Bản đã chứng minh rằng cơ chế kháng viêm của Belamcanda chinensis là do hợp chất tectoridin và tectorigenin có trong cây đã ức chế sự sản sinh PGE2 và (COX)-2 sinh ra trong các phản ứng viêm. Thành phần chính trong cây Sâm đại hành là các hợp chất eleutherin và isoeleutherin cũng có tác dụng kháng viêm mạnh.
Để giải thích về tác dụng của S3-Elebosin, PGS. TS. Lê Minh Hà đi từ 2 khái niệm cơ bản sau:
Thứ nhất, hệ lưới nội bào trong mỗi tế bào đảm nhận nhiều vai trò quan trọng trong hoạt động sống của một tế bào. Khi hệ lưới nội bào bị suy giảm hay rối loạn gây ra các bệnh lý của cơ quan nào đó trong cơ thể.
Thứ hai, phản ứng viêm được khởi nguồn từ sự xâm nhập của mầm bệnh hay bởi sự tổn thương mô gây ra. Khi quá trình viêm xảy ra sẽ sản sinh cytokine gây viêm như IL-12p40, IL-6, TNF-α đồng thời ở đường hô hấp sẽ dẫn đến một chuỗi các đáp ứng của cơ thể bao gồm ho, tiết đờm dịch, sưng đau… gây nên các triệu chứng thường thấy của bệnh viêm đường hô hấp.
Kết quả nghiên cứu cho thấy hoạt chất S3-Elebosin chiết xuất từ Sâm đại hành làm giảm đáng kể sự suy giảm hệ lưới nội bào, và có tác dụng chống viêm rất mạnh thông qua ức chế các chất trung gian gây viêm như IL-12p40, IL-6, TNF-α. Tác dụng chống viêm của S3-Elebosin tương đương với chất đối chứng dương SB203580.
Các nghiên cứu của PGS.TS. Lê Minh Hà và cộng sự đã nghiên cứu thành công quy trình chiết xuất chế phẩm TECAN chiết xuất từ thân rễ rẻ quạt chứa các hoạt chất tectorigenin và tectoridin với 4 tác dụng phối hợp nổi trội là kháng viêm, giảm ho, giảm đau, long đờm và chế phẩm có tính an toàn cao (Tạp chí Dược liệu, 2012) và các hoạt chất được chiết tách từ Sâm đại hành thể hiện hoạt tính kháng viêm mạnh trong patent và bài báo quốc tế đã được công bố của nhóm. Quy trình này là kết quả của các Đề tài sau:
- Đề tài cấp thành phố Hà Nội: Nghiên cứu quy trình chiết tách Tectoridin từ cây Rẻ quạt, bào chế và đánh giá một số tác dụng sinh học của viên nén TECAN - Chủ nhiệm đề tài, Thời gian thực hiện: 2011-2012, đã nghiệm thu 2012 đạt Xuất sắc.
- Đề tài cấp Bộ, Viện Hàn lâm KHCN VN: Nghiên cứu qui trình tách chiết hợp chất tectorigenin từ cây Xạ can [(Belamcanda chinensis L. (DC)] và tác dụng kháng viêm của nó ứng dụng trong y dược, Chủ nhiệm đề tài, Thời gian thực hiện: 2010-2011, đã nghiệm thu 2011 đạt Xuất sắc.
- Đề tài cấp Bộ, Quỹ Nghiên cứu cơ bản NAFOSTED: Nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính kháng viêm, chống ung thư của một số thực vật họ Lay dơn (Iridaceae) ở Việt Nam, Chủ nhiệm đề tài, Thời gian thực hiện: 2010-2013, đã nghiệm thu 2013.
- Sáng chế: Hợp chất (3S)-dihydroeleutherinol-8-O-β-D-glucopyranoside và phương pháp phân lập hợp chất này từ thân rễ cây Sâm đại hành (Eleutherine bulbosa); Cục Sở hữu trí tuệ Việt Nam; Quyết định số 14286/QĐ-SHTT ngày 09.03.2015. Tác giả: Lê Minh Hà, Phạm Quốc Long.
Đây là cơ sở để nhóm nghiên cứu của PGS.TS. Lê Minh Hà phát triển sản phẩm thuốc ho thảo dược phối hợp rẻ quạt và sâm đại hành. Để tạo ra sản phẩm ứng dụng được vào thực tiễn, hoạt chất S3-Elebosin được phối hợp với một số thảo dược khác có tác dụng tốt đối với viêm đường hô hấp như xạ can, xuyên bối mẫu, mạch môn, cát cánh cho thấy sản phẩm giúp giảm nhanh các triệu chứng của viêm đường hô hấp như ho, đờm, đau rát cổ họng… ở người bị viêm họng, viêm amidan, viêm V.A, viêm thanh quản.
Quy trình sản xuất sản phẩm ho từ Sâm đại hành, Rẻ quạt
Với những giá trị khoa học và ưu điểm của công nghệ đã đáp ứng được nhu cầu cấp thiết hiện nay, Dự án “hỗ trợ thương mại hóa công nghệ của Hội Nữ trí thức Việt Nam” của Trung tâm Ứng dụng KHCN và Khởi nghiệp do Bộ KH&CN phê duyệt tại Quyết định số 1670/QĐ-BKHCN ngày 18/6/2018 đã lựa chọn công nghệ sản xuất thực phẩm chức năng ho thảo dược từ Sâm Đại hành và Rẻ quạt để hỗ trợ thương mại hóa.
Kết quả nghiên cứu của PGS. TS. Lê Minh Hà được chuyển giao để sản xuất thành sản phẩm HEVIHO của Công ty cổ phần Dược phẩm Thái Minh
Ưu điểm của sản phẩm Ho thảo dược
- Sản phẩm là sự phối hợp các nhóm hoạt chất chính được chiết xuất từ thảo dược rẻ quạt và sâm đại hành, có tác dụng hỗ trợ điều trị được một số bệnh viêm đường hô hấp trên như: viêm mũi họng, viêm amidan, viêm khí quản, viêm thanh quản, khản tiếng, ho, ho có đờm.
- Sản phẩm có 4 tác dụng đồng thời: giảm đau, kháng viêm, giảm ho, long đờm và Không cần dùng kháng sinh cũng như các thuốc giảm ho, giảm đờm tân dược đi kèm.
- Sản phẩm không gây mệt mỏi như khi dùng thuốc kháng sinh, thuốc tân dược và an toàn có thể dùng cho trẻ em.
Công dụng: Trị ho cảm, ho có đờm, ho lâu ngày, viêm đau họng, viêm thanh quản, viêm đường hô hấp cấp, viêm amidan, viêm phế quản…
PGS. TS. Lê Minh Hà nhận Huy chương Vàng cho sáng chế hợp chất 3S Elebosin và phương pháp chiết xuất hợp chất này từ thân rễ cây sâm đại hành.
HEVIHO là sản phẩm tiêu biểu được giới thiệu tại “Triển lãm Quốc tế phụ nữ sáng chế lần thứ 12” diễn ra tại Seoul, Hàn Quốc (tháng 6 năm 2019). Đây là triển lãm thường niên do tổ chức WIPO – Cục sở hữu trí tuệ Hàn Quốc tài trợ và Hội phụ nữ sáng chế là đơn vị tổ chức.
Xem thêm:
